حجت الاسلام هادی سروش استاد فقه و فلسفه حوزه علمیه قم در یادداشتی با عنوان ضربه به دین با بی اعتنایی به تفقه در دین در اختیار پیام خانواده قرار داده است که با هم می خوانیم:
همواره سوالی ذهن هر انسان دیندار ، بلکه هر انسان متمایل به دین را می گزد که چرا مانند روزگار امام علی (ع) که عده ای تندرو بنام دین دارای رفتارهای جاهلانه و بی منطقی بودند بنام خوارج ، امروز نیز عده ای بظاهر دیندار با منطق بی منطق شان و رفتار بی حساب و کتابشان ، آبرو از دین خدا میبرند؟!
و یاباشکستن حریم خصوصی شهروندان بنام دین ! حقوق ملتی را زیر پا میگذارند؟!
و یا با طرحِ سُست ترین اخبار و حکایات به نام دین ! بر فراز محراب و منبر، خود را سُخریه عالَم و آدم می کنند؟!
و یا به اسم دین ! آدمیان را محدود و مقهور میکنند و با هر نو آوری در علم و صنعت ، در هنر و ورزش و .. مقابله میکنند ؟!
و یا با نام دین ! ورود در حقوق مردمانی دیگر در کشوری دیگر میکنند؟!
و کارهای دیگر و دیگر .. به نام دین!
برای پاسخ و ارائه راه درست نیاز به بررسی دین ، از متن خودِ دین داریم.
دو دستور دینی
دین اسلام در رابطه خودش ، به ما دو دستور داده ؛
اول : فرمود ؛ دین دار باشید ، سوره شوری آیه ۱۳ چنین است ؛
شَرَعَ لَکُم مِّنَ ٱلدِّینِ مَا وَصَّی بِهِۦ نُوحا وَٱلَّذِی أَوحَینَا إِلَیکَ وَمَا وَصَّینَا بِهِۦٓ إِبرَهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی أَن أَقِیمُواْ ٱلدِّینَ ؛
از دین، آنچه را که به نوح در باره آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد و آنچه را به تو وحی کردیم و آنچه را که در باره آن به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم که: دین را برپا دارید.
دوم ؛ دستور فرمود ؛در دین ، تفقه داشته باشید. این مهم در سوره توبه آیه ۱۲۲ چنین آمده ؛فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طَائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ
چرا از هر فرقه ای از آنان دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی عمیق پیدا کنند!
چیستیِ "تفقه در دین" ؛
تفقه از ماده "فقه" است. معنای فقه، مطلق فهم نیست، بلکه فهم عمیق و بصیرت کامل به حقیقت یک چیز را فقه می گویند.
راغب اصفهانی در کتاب "مفردات" می گویند: "الفقه هو التوصل إلی علم غائب بعلم شاهد".
فهم و نگاه عمیق و توام با ارزیابی دقیق نسبت به پایان و نتیجه رفتار دینی ، تمام معنای تفقه در دین است که در آخرین پاراگراف این یادداشت به آن می پردازیم.
این معنای از تفقه در دین میتواند خود را در دوسطح عموم و یا خصوص نشان دهد و معنا شود .
استادمطهری میگوید:
هر چیزی دو نوع شناختن دارد؛ آگاهی عمومی ، و آگاهی و شناخت تخصصی.
معنای اول "تفقه در دین"
تفقه در دین ؛ گاهی بمعنای دین باوری و دین رفتاریِ درست و بجا در تمام شـؤون اسـلامـی؛ اعـم از آنـچـه مـربـوط بـه اصـول اعـتـقـادی و جـهان بینی باشد ، و یا اخلاقیات ، و یا اجـتـمـاعیات و یا عبادات و یا مقررات مدنی و یا آداب خاص در زنـدگـی فردی و یا اجتماعی است.
در اینصورت ، تفقه در دین وظیفه هر شخص دین داری خواهدبود.
معنای دوم "تفقه در دین"
تفقه در دین ؛ گاهی بمعنای تحصیل علوم مربوط به دین است که خروجی آن "تفقه مجتهدانه در دین" است. این اصطلاح در صدر اسلام بدین شکل امروزی آن مطرح نبوده و در قرون بعدی وارد گفتمان دینی شده است.
در اینصورت دستور تفقه در دین ، شامل همگان نمیشود و این وظیفه عده ای است که آمادگی ورود به حوزه های تحصیل علوم دینی را دارند.
بله ؛ طبق این تفسیر و چنین نگاهی ؛ چون از همگان انتظار نمیرود همه وارد حوزه علوم دینی شوند ، خطاب قرآن اختصاص به گروهی دارد که آمادگی لازم آن را داشته باشند. و ما به جهتی که خواهیم گفت نمیتوانیم به این معنا وفادار باشیم.
تفقه در دین وظیفه همگانی است و نه فقط مجتهدان
هر تفسیری از آیه سوره توبه که خروجی آن این باشد که آیه منحصر به طلاب علوم دینی و مجتهدان شود ، مورد نقد این قلم است .
چون ، اولا ؛ چنین نگاه انحصاری در تفقه دینی در صدر اسلام مطرح نبوده ، و طبعا چیزی بنام حوزه های علوم دینی نبوده ، بلکه آنچه بوده مسجد بوده و در آن ، بیان احکام و معارف دینی بشکل ساده و همه فهم ، اما دقیق و عمیق به مسلمین ارائه میشده . و آیه سوره توبه همگان به آن فرا خوانده است.
و ثانیا ؛ وقتی معنا و مفاد آیه شریفه دارای شمول و فراگیری است ، ما نمیتوانیم مانع از شمول آیه سوره توبه نسبت به همه مسلمانان شویم.
در نتیجه همه مسلمین موظف اند ؛ در حد و امکانات و مساعدت شرائط ، به تمام احکام و معارف دینی آشنائی کامل داشته باشند.
بله باید این اعتراف تلخ را داشته باشیم که چون به این دعوت ، بلکه دستور فرا گیرِ قرآن در جهت فهم عمیق دین ، بی اعتنا شدیم ، و تفقه در دین را مختص مجتهدان حوزوی کردیم ، وضع دینداری جامعه ما چنین شده ، که از گفتنش فراری هستیم !
مثلا ازمناسک دینی ویا شرکت درمحافل مذهبی حرف میزنیم اماازاستثنائات آن بی خبریم وبا دستاویزهای دینی به مقابله با سلامت و یا اقتصاد بخش عظیمی از جامعه برمیخیزیم !
نگاه با دقت به دین
این مهم ، یعنی مکلف بودن هر مسلمانی به شناخت آگاهانه از محتوای دین با بررسی اجمالی روایات حاصل است ، خصوصا در موارد متعدد میبینیم "تفقه دردین" را ائمه (ع) وظیفه همگانی معرفی نموده اند.
حضرت امام موسی کاظم( ع) فرمود : "در دین خدا، دنبال فهم عمیق باشید، زیرا فهم عمیق در دین، کلید بصیرت و کمال عبادت و سبب تحصیل مقام‌های والا و مراتب شکوهمند در امور دین و دنیاست. و برتری فقیه بر عابد، مانند آفتاب است بر ستارگان و کسی که در دینش فهم عمیق نجوید، خداوند هیچ عملی را از او نپسندد.
«تَفَقَّهُوا فی دینِ‌الله فَاِنَّ الْفِقْهَ مِفْتاحُ الْبَصیرَهِ، وَ تَمامُ الْعِبادَهِ وَ السَّبَبُ اِلَی الْمَنازِلِ الرَّفیعَهِ وَ الرُّتَبِ الْجَلیلَهِ فِی الدّینِ وَ الدُّنْیا، وَ فَضْلُ الْفَقیهِ عَلَی الْعابِدِ کَفَضْلِ الشَّمْسِ عَلَی الْکَواکِبِ، وَ مَنْ لَمْ یتَفَقَّهْ فی دینِهِ لَمْ یرْضَ‌الله لَهُ عَمَلاً.» (تحف العقول/ ۴۱۰)
با کمترین توجهی به این حدیث درمی یابیم ؛ قطعا تمام مقصود از تففه ، فقه اصطلاحی نیست. چون عده ای اندک اصطلاحات این علم را آگاه میشوند .
حضرت رسول (ص) وقتی حضرت علی(ع) را برای مأموریت دینی به یمن اعزام کرد ، اینگونه دعا کرد. «اللُّهمَ فَقِّههُ فِی الدِّین" .
در حدیث دیگری از حضرت صادق (ع) روز جمعه را به عنوان روزی که امکان ازیاد فهم دینی مقدور است ، مطرح نموده است ؛
بدا به حال کسی که در روز جمعه به فهم عمیق دین توجهی ندارد و مسائل دینی را مورد پرسش قرار نمیدهد .
«اُفٍّ لِکُلِّ مُسْلِمٍ لایَجْعَلُ فِی کُلِّ جُمْعَۀٍ یَوماً یَتَّفَقَهُ اَمْرَ دِینِه وَ یَسأَلَ عن دِینِه» (اصول کافی)
علت اختصاص روز جمعه برای دربافت فهم عمیق دینی یا به جهت فراغتی است که افراد دارند و میتوانند به مطالعه و بحث و بررسی در مسائل دینی بمردازند و یا به جهت شنیدن خطبه های نمازجمعه است که معارف عمیق دینی در آن به مسلمین القاء میشود . البته نه اکثر خطبه های جمعه کنونی جهان اسلام که وضع اسفناکی دارد !
در پایان این مقاله اجازه دهید به مقاله اوج دیگری دهم و تفقه در دین را در فضای دیگری تقدیم کنم . اما لازمه رسیدن به آن اوج ، دریافت سه مرحله ایِ "تفقه در دین" است.
سه مرحله تفقه:
مرحله اول ؛
آگاهیِ درست و جامع از درسهای اسلام در اخلاق و عقائد و احکام . در این مقاله اثبات شد این معنای "فهم دین" وظیفه همگانی است. و درنتیجه شناخت سطحی و یک جانبه از دین ، مردود است ، و بلکه میتواند انبوهی از مشکلات را به نام دین برای مردم رقم زند!
مرحله دوم ؛
تفقه همان است که فقها دارند، یعنی مدالیل ادلّه را و مفاهیم الفاظ را با روشی دقیق مورد فهم قرار میدهند که آن به اجتهاد و «فقه الاستنباط» نام برده میشود.
این مرتبه از "تفقه" حتما باید با آگاهی کامل از متون دینی ، و نیز محاورات عرفیه و سلسله قوانین عقلی ، همراه باشد .
مرحله سوم؛
که در این یادداشت فرصت پرداختن به آن فراهم نیامد و بسیار بلند است و جای آن در حوزه های علمیه خالی است این است که "تفقه در دین" بدین حقیقت اشارت دارد که بر عالمان دینی ضروری است تفصیلا ، و یا حداقل اجمالاً ؛ به دست آورند که اسلام درباره ی انسان و جامعه چه هدفی را دنبال میکند ، و چه وسایل و امکاناتی را برای رسیدن به آن هدفها ، انتخاب نموده و معرفی کرده است .
ناله جانسوز اندیشمندانی چون امام خمینی و استاد مطهری و آیت الله بهشتی و شهید صدر است که روی این مرحله سوم کار نشده است !
و درست همین جاست که زمان و مکان نقش آفرین اصلی در ماجرای "تفقه دردین" است.
این سخن مهمی است که فرصت مستقلی می طلبد .